پیـش از آشنـایی بـا فیـزیـولوژی خـــواب، ابتدا با چند پدیده و اختلال خواب آشنا شوید:

تـوهـمـات قـبـل از خواب، احساساتی است که فرد پیش از به خواب رفتن آن ها را تجربه میکند. توهمات هنگام بیداری(hypnopompic hallucianations) نیز احساساتی است که فرد پیش از بیدار شدن از خواب آنها را تجربه میکند. مجموعه این احساسات، تجاربی مشابه خواب واضح هستند که حین به خواب رفتن و بیدار شدن از خواب اتفاق می افتند. این تجارب چنانچه با فلج خواب همراه باشند، میتوانند بسیار وحشت آور باشند.

۱-قریب الوقوع بودن لحظه مرگ.

۲-احساس حضور یک شخص (معمولا بدخواه و شریر)

۳-احساس فشار بر روی بدن(پشت و یا قفسه سینه)

۴-توهمات شنیداری(صدای پا و یا صحبت افراد)

۵-توهمات دیداری(اشخاص،نورها،سایه ها)

۶-ورود به رویای روشن(lucid dream)

۷-توهمات پساوایی(لمس شدن و یا گرفتن یک شیء)

۸-احساس سقوط.

۹-افزایش چشمگیر قوه تخیل.

۱۰-احساس شناور بودن و تجربه خروج از بدن(برون فکنی).

حین تجربه توهمات پیش از خواب و هنگام برخاستن از خواب، فرد ممکن است بیدار بنظر برسد، اما با توجه به امواج مغزی از لحاظ تکنیکی خواب محسوب میگردد. همچنین ممکن است فرد نسبت به محیط و وضعیت خویش کاملا هوشیار باشد.بسیاری از هنرمندان، موسیقی دانان و مهندسین از این وضعیت سود جسته و کمال بهره را میبرند. چراکه در این وضعیت ذهن آزاد بوده و نسبت به خلق ایده های نو و بروز خلاقیت در مطلوب ترین شرایط قرار دارد.۴۰ درصد افراد حداقل یک بار در طول زندگی خود این پدیده را تجربه کرده اند. این وضعیت ممکن است به اشتباه به پدیده های فراطبیعی نسبت داده شود. نظیر: ادراک فراحسی، تله پاتی، ارواح، پیشگویی، ربوده شدن توسط موجودات فرازمینی.

تکانهای (انقباضات) عضلانی غیر ارادی ای هستند که حین گذر ازمرحله بیداری به مرحله خواب، بطور ناگهانی و قوی روی میدهند. این تکانهای به همراه احساس شوک الکتریکی، احساس سقوط، احساس یک نور خیره کننده که از داخل سر و چشمها سرچشمه میگیرد، احساس سروصدایی که بنظر از داخل سر می آید و توهمات دیداری روی میدهند. این تکانها معمولا شبی یک یا دو مرتبه تجربه گردیده و ممکن است باعث حرکت بدن (معمولا دست و یا پاها) در رختخواب گردند. این تکانها کاملا طبیعی بوده و تقریبا در همه افراد تجربه میگردد (۷۰ درصد افراد)، بویژه زمانی که فرد خسته و یا دچار محرومیت از خواب باشد. تواتر و شدت آنها پس از مصرف زیاد کافئین و سایر محرک ها، فعالیت بدنی شدید پیش از خواب و استرسهای هیجانی، افزایش می یابد.

۱- یک بخش طبیعی پروسه خواب است (گذر از بیداری به خواب)، که در آن سرعت تنفس و دمای بدن کاهش می یابند.

۲-احساس آرمیدگی(relaxation) پیش از خواب در مغز به اشتباه به شکل سقوط و واژگون شدن تفسیر میگردد. از اینرو بدن با ایجاد یک رفلکس (عکس العمل غیر ارادی) حفاظتی بدن را تکان میدهد تا به شکل راست و استوار باقی بماند.

هنگامی که دفعات تکرار این تکانها از حد طبیعی فراتر روند، اختلال حرکت ریودیک اندامها روی میدهد.

یک اختلال خواب است که تکانهای قبل خواب بیشتر از معمول تجربه میگردند. این تکانهای اغلب در دستها و پاها بروز میکنند. تکانها ممکن است هر ۵ تا ۹۰ ثانیه یکبار تکرار شوند. این اختلال در هر سنی ممکن است بروز یابد اما در ۵ درصد افراد ۳۰ تا ۵۰ سال و در ۵۰ درصد افراد بالای ۶۵ سال مشاهده میشود. علت آن بی خوابی و خواب آلودگی در طی روز است. این اختلال با نشانگان پاهای بی قرار مرتبط است، بطوری که ۸۰ درصد افراد مبتلا به نشانگان پای بی قرار آن را تجربه میکنند.

عبارت است از احساس نیاز غیر قابل کنترل به حرکت دادن دستها و پاها بمنظور متوقف کردن احساسات مرموز، دردناک وناراحت کننده در بدن. این احساسات اغلب در پاها و در ناحیه ساق پا احساس میگردد. این احساسات معمولا به شکل سوزن سوزن شدن، خارش، احساس خزیدن یک موریانه درون پا و احساس کشش در پا توصیف میگردن. حرکت اندام درگیر مثل پاها باعث تعدیل احساس ناخوشایند و تسکین موقت آن میگردد. این احساسات با بی تحرکی (نشستن و دراز کشیدن) و آرمیدگی افزایش و با فعالیت و حرکت عضو درگیر کاهش می یابند. همچنین این احساسات ناخوشایند هنگام غروب و شب هنگام تشدید میشوند. نشانگان پای بی قرار میتواند به بی خوابی بیانجامد.

ناشناخته-وراثت-فقر آهن-فقر فولات-مصرف برخی داروها (ضد افسردگی ها، ضد تهوع ها، آنتی هیستامین ها، ضد روانپریشی ها، ضد تشنج ها)، مصرف الکل و کافئین، حاملگی-واریس-دیابت-مشکلات غدد تیروئید-نوروپاتی محیطی (آسیب به اعصاب پاها و دست ها)، پارکینسون، بیماریهای خود ایمنی، بیماری سلیاک، روماتیسم-افزایش اوره خون-آسیب به نخاع-همچنین اضطراب و افسردگی در بروز آن دخیل میباشند.

حذف الکل و مواد حاوی کافئین-ورزش کردن (پیاده روی، یوگا و انجام حرکات کششی)-سیگار نکشیدن-حذف شکر، قند، تری گلیسیریدها، گلوتن-رعایت بهداشت خواب-مصرف مکملهای B12، منیزیوم، فولات، آهن، ویتامین E و کلسیم-ماساژ ساق پا-قرار گرفتن در وان آب داغ و یا سرد-قرار دادن بالش بین زانوها حین خواب-پوشیدن جورابهای ساق بلند تنگ-مشغول کردن ذهن به موضوعات دیگر.

یک اختلال نورولوژیک است که با خواب آلودگی شدید در طی روز،حمله های خواب و اختلال در مرحله حرکات سریع چشمها(REM) همراه است، حتی چنانچه فرد از خواب شبانه کافی برخوردار باشد. حملات خواب ناگهانی و غیر قابل مقاومت هستند. حملات خواب ممکن است چندین بار در طی روز روی دهند.

۱-بی خوابی شبانه.

۲-کاتاپلکسی(CATAPLEXY): اپیزودهای ناگهانی از دست رفتن عملکرد عضلات که میتواند یک ضعف مختصر در عضلات (سستی گردن یا زانوها، افتادگی عضلات صورت و ناتوانی در صحبت کردن) و یا سقوط کامل فرد باشد. حملات معمولا در پی واکنشهای هیجانی ناگهانی نظیر خنده، خشم، تعجب، ترس، نشاط و ارگاسم روی میدهند، که میتواند چند ثانیه تا چند دقیقه طول بکشند. فرد در این مدت هوشیار است و حس شنوایی اش طبیعی است،اما دچار تاری دید گردیده و گفتارش نامفهوم میشود.

۳-فلج خواب. (به مقاله فلج خواب رجوع کنید)

۴-توهمات قبل از خواب دیداری و شنیداری.

۵-رفتارهای خودکار: فرد به عملکرد خود (صحبت کردن، جابجا کردن اشیاء و غیره) حین اپیزود حمله خواب ادامه میدهد. اما پس از بیداری آنها را به خاطر نمی آورد.

۶-حرکات سریع چشمها حین حمله خواب.

مراحل خواب بطور طبیعی طی نمیشوند و در آن فرد بطور مستقیم وارد مرحله حرکات سریع چشمها(REM) میشود. افراد سالم پس از ۹۰ دقیقه وارد مرحله (REM) میشوند. بنابراین:

۱-خواب شبانه عمیق نبوده و برای جبران کم خوابی فرد بایستی در طی روز نیز بخوابد.

۲-ممکن است فرد در هر وضعیتی به خواب رود (آشپزی، حین کار و یا رانندگی)

۳-پس از حمله خواب فرد ناگهان از خواب می پرد.

۴-ممکن است حتی پس از چند ثانیه خوابیدن رویا ببیند و معمولا قادر به یادآوری آنها است.

علت ایجاد نارکولپسی پیش زمینه های ژنتیکی و شروع کننده های محیطی نظیر ویروسها میباشند.از هر ۲۰۰۰ نفر یکی به حمله خواب مبتلا است. نارکولپسی یک اختلال مادام العمر است که بایستی با مصرف دارو و تغییر سبک زندگی کنترل گردد.

یک ناهنجاری خواب است که با وحشت شدید و ناتوانی موقت در بازیافتن هوشیاری کامل، همراه است. فرد بطور ناگهانی از مرحله چهارم خواب بیدار میشود، که با نفس نفس زدن، ناله کردن، جیغ زدن و فریاد کشیدن همراه است. معمولا در این وضعیت بیدار کردن کامل فرد غیر ممکن است و فرد مبتلا بطور طبیعی بدون اینکه از خواب بیدار شود، مجدداً می خوابد. وحشت شبانه با کابوس (NIGHTMARE) متفاوت است:

۱-در وحشت شبانه فرد وقتی برمی خیزد هوشیار نیست و چنانچه وی را وادار به بیدار شدن کنید ممکن است وحشت شبانه تا ۲۰ دقیقه نیز ادامه یابد.

۲-وحشت شبانه در درجات عمیق خواب غیر (REM) روی میدهند و فرد معمولا آنها را به خاطر نمی آورد. اما کابوسها در مرحله (REM) روی داده و معمولا قابل یادآوری هستند.

۳-کابوسها یک رویای هولناک هستند اما وحشت شبانه رویا نیست. بلکه ترس است که احساس میشود، که توام با تنش هراس است، بدون تصویر دیداری و شنیداری مشخص. فقدان رویا باعث میگردد تا فردی که از وحشت شبانه بیدار گردیده احساس حیرانی و گم گشتگی بسیار شدیدی را تجربه کند، که میتواند با یک فراموشی مـــوقت (۲ تا ۳ دقیقه ای) همراه باشد که در آن ممکن است فرد حتی اسم، موقعیت مکانی و سن خود را نیز از یاد ببرد.

یک خصیصه عمومی وحشت های شبانه تجربه حس قوی خطر است. افرادی که از وحشت شبانه رنج میبرند همواره از یک موجود محسوس و یا غیر محسوس خبر میدهند که قصد صدمه زدن به آنها را دارد. وحشت خواب ممکن است در هر سنی بروز یابد اما کودکان ۲ تا ۱۲ سال بیشتر مستعد آن میباشند.

۱-علت آن زمینه ژنتیکی است اما شروع کننده های آن میتوانند استرس هیجانی روز قبل، تب بالا، محرومیت از خواب، زندگی پر استرس و مصرف برخی داروهای تاثیر گذار بروی سیستم عصبی مرکزی، باشد.

افزایش سرعت تنفس و تپش قلب، تعریق، جیغ و یا فریاد کشیدن.

کودک جیغ میکشد، بیدار بنظر میرسد اما گیج و منگ است و به محرکات پاسخ نمیدهد. کودک از حضور والدین آگاه نیست و معمولا صحبت نمیکند. هر اپیزود وحشت خواب معمولاً ۱تا ۲ دقیقه طول میکشد اما ممکن است تا ۳۰ دقیقه هم ادامه یابد. برای درمان معمولا نیاز به دخالت پزشک نیست مگر آنکه کودک بیش از یک بار در هفته آن را تجربه میکند.

علل ایجاد کابوس: خستگی، محرومیت از خواب، الگوی خواب نامنظم، تب بالا، ضربه های روحی، استرس، اضطراب، و در کودکان به عنوان یک مکانیسم در کنار آمدن با تغییر و تحولات زندگی (آغاز سن مدرسه رفتن، نقل مکان کردن، متارکه والدین)

یک اختلال خواب است که فرد مبتلا هنگام خواب دست به فعالیتهایی میزند که مربوط به حالت بیداری است. ۱۸ درصد جمعیت جهان مستعد خوابگردی میباشند. خوابگردی در مرحله ۳ یا چهارم خواب عمیق غیر (REM) روی میدهد.

فعالیتهایی که فرد مبتلا به خوابگردی حین خواب ممکن است انجام دهد:

به حمام رفتن، تعویض لباسها، رانندگی، غذا خوردن، راه رفتن، دویدن، سوت زدن، گشودن و یا شکستن در و پنجره ها، نظافت منزل، ارتکاب به قتل.

برخلاف تصور عموم، فرد در این حالت با چشمان باز به فعالیت می پردازد، بنابراین میتواند مسیر خود را تشخیص دهد، نه با چشمان بسته و دستهای کشیده. در این وضعیت میتوان با فرد خوابگرد صحبت کرد اما معمولا پاسخهای وی کند و نامفهوم است. معمولاً بیدار کردن فرد در حالت خوابگردی موجب پرخاشگری وی میشود. از آنجایی که فعالیت های فرد خوابگرد خارج از کنترل ذهن هوشیار میباشد، در مواردی که خطر وی و یا دیگران را حین خوابگردی تهدید میکند، بایستی حتماً وی را از خواب بیدار کنید. عمده ترین پی آمد خوابگردی احتمال صدمه زدن فرد خوابگرد به خود و سایرین است که بایستی با اتخاذ تدابیر پیشگیرانه از آنها جلوگیری بعمل آورد.

در خوابگردی فرد ناگهان از خواب عمیق بر می خیزد. خستگی، استرس، بی خوابی، اختلالات ذهنی و پاسخ به مصرف برخی داروها و الکل شروع کننده های آن میباشند.

سکس در خواب(SLEEP SEX/SEXSOMNIA):حالتی از خوابگردی است که فرد حین خواب رابطه جنسی برقرار میکند.

صحبت کردن در خواب(SLEEP TALKING/SOMNILOQUY):به بلند صحبت کردن حین خواب اطلاق میگردد، که مضمون آن معمولا برای شنوندگان نامفهوم است.۵۰ درصد کودکان و ۵ درصد بزرگسالان به آن مبتلا هستند.

غذا خوردن در خواب(NOCTURNAL/SLEEP EATING): یک اختلال خواب و تغذیه است که فرد در حالت خوابگردی مقادیر زیادی غذا میخورد. غذا خوردن در خواب میتواند به چاقی و یا حتی خفه شدن فرد بیانجامد.

عبارت است از گسیختگی مراحل خواب و فقدان فلج(ATONIA) حین خواب (REM). در مرحله حرکات سریع چشم، عضلات بدن فلج میشود تا فرد رویاهای خود را بروز ندهد. این فقدان بازدارندگی عضلانی باعث میشود فرد رویاهای خود را بطور ناخودآگاه برون ریزی کند. این اختلال میتواند به جراحات، کوفتگی ها، شکستگی و سایر آسیب های جدی در فرد و اطرافیان وی منجر گردد.

خواب آلودگی شدید در طی روز است. معمولاً فرد زیاد میخوابد و در بیدار شدن مشکل دارد. برغم خواب طولانی مدت شبانه باز در طی روز چندین بار چرت میزند، اما تاثیری در کاهش خواب آلودگی وی ندارد.

اضطراب، زودرنجی، بی حالی، بی قراری، کندی تفکر، تکلم آهسته و کند، بی اشتهایی، توهم، اشکال در حافظه، گیجی و سردرد.

سایر اختلالات خواب (نارکولپسی، پاهای بی قرار و توقف تنفس حین خواب)، اشکال در عملکرد سیستم اعصاب خودمختار، سوء مصرف الکل و سایر داروها، تومور مغزی، آسیب به سر و سیستم اعصاب مرکزی، نشانه محرومیت از برخی داروها، ژنتیک، ناشناخته، افسردگی